Koniec roku to, z jednej strony, czas podsumowań, a z drugiej strony, nowego spojrzenia na przyszłość. Nie chcę w tym komentarzu odnosić się do mijającego roku, bo w sferze polityki gospodarczej był on przygnębiająco podobny do dwóch poprzednich. Mieliśmy dalszy zwrot ku temu, co porzuciliśmy w 1989 roku. Dlatego skupię się na tym, co przyniosła tamta zmiana – rozpoczęta w 1989 roku.

Jest ku temu wyjątkowa okazja. Akurat dzisiaj mija 29 lat od przyjęcia przez Sejm planu Balcerowicza. Plan ten zapoczątkował głęboką transformację gospodarczą w naszym kraju. Żeby uświadomić sobie skalę cywilizacyjnego sukcesu, który nam ona zapewniła, wystarczy porównać wyniki gospodarcze Polski i Niemiec Wschodnich. Porównanie to też uświadamia, ile jeszcze dzieli nas od najbogatszych krajów i jak trudne byłoby dołączenie do nich, nawet gdyby trzy lata temu nie dokonał się u nas zwrot na Wschód. Na marginesie w br. minęło też 29 lat od upadku muru berlińskiego. Jego zburzenie można traktować jako wstęp do zjednoczenia Niemiec. Co ciekawe, muru nie ma już dłużej, niż dzielił on Niemcy.

W okresie transformacji ustrojowej zarówno Polska, jak i Niemcy Wschodnie zmniejszyły dystans dzielący je pod względem poziomu rozwoju od Niemiec Zachodnich. W 1991 roku PKB na mieszkańca wyrażony w euro wynosił w Polsce zaledwie 7,5% PKB na mieszkańca w Niemczech Zachodnich. W Niemczech Wschodnich ten odsetek wynosił 32,5-42,7% (w zależności od tego, czy wyłącza się, czy wlicza Berlin do Niemiec Wschodnich). Do 2016 roku ten odsetek podniósł się do 28,1% w Polsce i do 68,3-73,1% w Niemczech Wschodnich. Jeśli skoryguje się dane o różnicę w poziomie cen między Polską a Niemcami, to PKB na mieszkańca w Polsce stanowi 54,5% PKB na mieszkańca w Niemczech Zachodnich (w obliczeniach przyjąłem założenie, że poziom cen w Niemczech Zachodnich jest taki sam jak w całych Niemczech). Odsetek ten jest najwyższy od połowy XIX wieku. W 1991 roku wynosił on 23,5%.

Jakkolwiek zarówno w Polsce, jak i w Niemczech Wschodnich nastąpiła realna konwergencja względem Niemiec Zachodnich, czyli redukcja luki w dochodzie na mieszkańca, to w Polsce była ona dużo szybsza. Ciekawą tego ilustracją jest to, że PKB na mieszkańca w Warszawie jest dużo wyższy niż w Berlinie, jeśli dokona się korekty o różnicę w poziomie cen, mimo że u progu transformacji Warszawa była najbiedniejszą stolicą w całej Europie Środkowej. Warszawa nie jest przy tym jedynym dużym miastem w Polsce, które ma wyższy PKB na mieszkańca niż Berlin.

Polskę i Niemcy Wschodnie łączy wiele podobieństw. Obie gospodarki mają podobne położenie geograficzne, w tym dostęp do morza i bliskość chłonnych rynków. W obu podobne jest ukształtowanie terenu. Obie wyraźnie odstają pod względem gęstości zaludnienia od Niemiec Zachodnich. Obie można zaliczyć do średnich pod względem liczby ludności (jakkolwiek w Polsce jest ona dwuipółkrotnie większa przy prawie trzykrotnie większej powierzchni). Ponadto, 1/3 powierzchni Polski to tereny dawnych Niemiec, a dalsza 1/4 to obszar, który przez ponad 100 lat był pod zaborem Prus. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że ponad połowa terytorium Polski przez większość okresu nowoczesnego wzrostu gospodarczego tworzyła z zasadniczą częścią Niemiec Wschodnich jedno państwo. Obie gospodarki były centralnie planowane przez podobny okres czasu, co wywarło piętno na wielu nieformalnych normach społecznych, w szczególności na kulturze pracy, zaufaniu do osób spoza rodziny, czy stosunku do zagranicy (imigrantów). Zarówno w Polsce, jak i Niemczech Wschodnich gospodarka centralnie planowana upadła, przy czym do załamania jej wzrostu doszło już w latach 1980-tych. Obie gospodarki też mniej więcej w tym samym czasie rozpoczęły budowę wolnego rynku oraz państwa opartego na zasadach liberalnej demokracji.

Szybsze doganianie Niemiec Zachodnich przez Polskę niż Niemcy Wschodnie można uznać za zagadkę. W pierwszych latach transformacji (lata 1991-1995) polska gospodarka rozwijała się znacznie wolniej niż wschodnioniemiecka. Do zmiany pozycji obu gospodarek doszło po 1996 roku, kiedy wzrost gospodarczy w byłej NRD wyhamował do tempa zbliżonego do tego w bardziej rozwiniętych Niemczech Zachodnich, pomimo nieusunięcia luki w dochodzie na mieszkańca. Natomiast Polska wciąż rozwija się szybciej niż Niemcy Zachodnie, w czego wyniku różnica w dochodzie na mieszkańca między oboma gospodarkami cały czas się zawęża.

Spojrzenie z lotu ptaka na główne determinanty wzrostu gospodarczego wskazywane w literaturze sugeruje, że to w Niemczech Wschodnich owo doganianie powinno być szybsze.

Gospodarka ta doświadczyła co prawda gigantycznego drenażu mózgów. O ile w Polsce liczba osób w wieku produkcyjnym (15-64), mimo dużej emigracji po wejściu do Unii Europejskiej, wzrosła o 5%, o tyle w byłej NRD spadła o 18% (z Berlinem) lub o 22% (bez Berlina), bo młodzi ludzie masowo wybierali przenosiny do Niemiec Zachodnich. Ale drenaż ten wyjaśnia 27 do 47% różnicy w tempie wzrostu między Polską a Niemcami Wschodnimi, a więc mniej niż połowę.

Do różnic w wzroście obu gospodarek właściwie nie przyczyniły się nakłady kapitału. Nie odegrał więc większej roli mechanizm konwergencji, najczęściej wskazywany w teorii wzrostu, zgodnie z którym kapitał powinien trafiać tam, gdzie techniczne uzbrojenie pracowników jest mniejsze, a w konsekwencji pole do jego zyskownego użycia - szersze (na początku transformacji zasób kapitału na pracownika w b. NRD był o ponad połowę wyższy niż w Polsce).

Zasadniczym źródłem różnicy w tempie wzrostu obu gospodarek były zmiany w produktywności.

Jej szybkiemu wzrostowi w Polsce sprzyjał jedynie niższy poziom rozwoju, który pozwalał na przeskoczenie niektórych jego etapów, w tym na osiąganie dużych korzyści z przepływu pracowników z tradycyjnych, nisko produktywnych sektorów do nowo powstających nowoczesnych sektorów, których rozwój – w wielu przypadkach, np. sektora finansowego – był wcześniej blokowany z powodów ideologicznych. Na początku transformacji co czwarty pracujący w naszym kraju zajmował się rolnictwem, podczas gdy w byłej NRD ten odsetek wynosił około 4%. W następnych latach zmniejszył się on u nas o prawie dwie trzecie. Nowoczesne sektory, które tworzyły nowe miejsca pracy, powstawały przy dużym udziale bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Polska przyciągnęła ich więcej niż byłej NRD i to nie tylko w relacji do PKB, ale i w przeliczeniu na mieszkańca. W takim ujęciu, jeśli wyłączyć inwestycje (zachodnio)niemieckie, ich zasób już w 2001 roku był u nas o jedną czwartą większy niż w Niemczech Wschodnich, a przystąpienie do Unii Europejskiej wywołało nową falę ich napływu. W byłej NRD zmniejszył się on w 1996 roku – tym samym, w którym wyraźnie spowolnił wzrost produktywności.

Właściwie wszystkie inne atuty były po stronie Niemiec Wschodnich. Nie ograniczały się one przy tym do płytkich czynników wzrostu, takich jak: jakość infrastruktury, poziom urbanizacji, zasób kapitału ludzkiego i społecznego, czy stopień rozwoju sektora badawczo-rozwojowego. Niemcy Wschodnie miały także znaczną przewagę nad Polską pod względem głębiej położonych sił, w tym zwłaszcza instytucji. Od razu otrzymały z Zachodu instytucje niezbędne do sprawnego działania gospodarki wolnorynkowej, które w Polsce trzeba było mozolnie budować. Natychmiast też zyskały wysoki poziom praworządności, który w Polsce nigdy nie został osiągnięty, jakkolwiek do niedawna systematycznie następowała poprawa w tym zakresie.

Różnica w poziomie dochodu na mieszkańca między Polską a Niemcami Zachodnimi jest obecnie zbliżona do tej, która na początku transformacji występowała między byłą NRD a Niemcami Zachodnimi. Doświadczenia byłej NRD powinny być dla nas ważną lekcją. Pokazują one, po pierwsze, że doganianie może się zatrzymać przy wciąż dużej luce w dochodzie na mieszkańca. Po drugie, do zahamowania wzrostu może dojść gwałtowanie. Przeszłe jego tempo niewiele mówi o przyszłej dynamice. Po trzecie, nie potrzeba wiele, aby konwergencja ustała. Wystarczy do tego niewielka liczba błędów w polityce gospodarczej. W Niemczech Wschodnich takim fatalnym błędem mogła być wymiana marki wschodnioniemieckiej na niemiecką po zawyżonym kursie (1:1). Podcięła ona rozwój sektora wytwarzającego dobra podlegające międzynarodowej wymianie handlowej (który skądinąd ma bardzo wysoki udział w tworzeniu PKB Niemiec Zachodnich). W efekcie, relacja handlu zagranicznego do PKB nie przekroczyła tam 20%, podczas gdy w Polsce ten poziom osiągnęła w 1991 roku i systematycznie się zwiększała.

W poprzednich trzech latach polityka gospodarcza w Polsce była pełna błędów. Osłabiała zarówno fundamenty długofalowego wzrostu gospodarki, jak i jej odporność na wstrząsy. Najlepszym odzwierciedleniem fatalnych skutków tej polityki dla długofalowego wzrostu jest spadek udziału inwestycji w PKB w ub. r. do najniższego poziomu od 20 lat, choć premier Morawiecki zapowiadał jego wzrost z 20 do 25%. Z kolei najlepszym odbiciem osłabiania odporności na wstrząsy jest afera KNF, ale też utrzymywanie deficytu w finansach publicznych w czasie wciąż dobrej koniunktury na świecie, kiedy nawet Grecja ma nadwyżkę.

Jednak prawdopodobnie poza obniżeniem wieku emerytalnego, nie były to błędy, których nie da się naprawić. Moim marzeniem jest to, żeby Polska stała się równie bogata jak Niemcy Zachodnie. Jedynym sposobem na to, żeby to marzenie się spełniło, jest szybszy wzrost gospodarczy u nas niż tam (co najmniej do czasu zrównania się dochodu na mieszkańca w obu gospodarkach, a więc jeszcze przynajmniej przez kolejne dwie-trzy dekady). Ale żeby wzrost wkrótce nie wyhamował, trzeba możliwie szybko przystąpić do naprawy tego, co przez poprzednie trzy lata zostało zepsute. Oby owa naprawa zaczęła się już w nadchodzącym roku. Szanse na to rosną.